Ιστορία του Ευρωπαϊκού Πνεύματος – Κεφάλαιο 2ο

2ο ΚΕΦΑΛΑΙΟ: Ο άγιος Ιερώνυμος. Μεταβατικά πνεύματα στη Δύση ως τον ς΄ αιώνα. Ο Βοήθιος. Η ελληνική Ανατολή στους ίδιους εκείνους αιώνες. Ο Ιουλιανός και η πάλη μεταξύ ελληνικού πνεύματος και Χριστιανισμού.

Κατάθλιψη. Ο Αυγουστίνος πεθαίνει το 430 «μέγας και έρημος» (εξαίσια έκφραση), καθώς οι Βάνδαλοι πολιορκούν τη ρωμαϊκή πόλη του στα παράλια της Αφρικής (στη σημερινή Αλγερία), μοιρολογώντας για το πνευματικό σκοτάδι που προβλέπει ότι θα σκεπάσει την Ευρώπη –όπως και ο άγιος Ιερώνυμος (Eusebius Sophronius Hieronymus), που είχε αποβιώσει λίγο νωρίτερα, o οποίος έμεινε εργάτης του νέου κόσμου που γεννιόταν (μοναστήρια, θεολογικά και ηθικά κείμενα, και την μέχρι και σήμερα ισχύουσα επίσημη -αν και προφανώς με τροποποιήσεις- μετάφραση της Βίβλου στα λατινικά), χωρίς να κατορθώσει την πνευματική σύνθεση που πέτυχε ο Αυγουστίνος. Προσπαθώ να καταλάβω τι διαβάζω: πριν 16 αιώνες, κάποιος επίσκοπος, κάπου στη μεσογειακή Αφρική οραματίστηκε και συνέθεσε τα θεμέλια αυτού που σήμερα είναι η περιρρέουσα πνευματική ατμόσφαιρα μέσα στην οποία γεννιούνται, μεγαλώνουν, παλεύουν, αποτυγχάνουν, αγαπούν και απογοητεύονται, προδίδονται και ελπίζουν εκατοντάδες εκατομμύρια άνθρωποι… ισχύει αυτό για μένα που είμαι Έλληνας; Γεννιέμαι ευρωπαίος ή πρέπει να γίνω; Προφανώς αναφέρομαι σε πνευματικά θέματα και όχι σε γενετικές κληρονομιές (παρεμπιπτόντως και για όσους δεν το έχουν συνειδητοποιήσει, ο περίφημος Φαλμεράγιερ αμφισβήτησε την «ελληνικότητα» των νεοελλήνων βάσει πολιτισμικών και πνευματικών επιχειρημάτων, μιας και στην εποχή του δεν υπήρχαν οι σημερινές ερευνητικές δυνατότητες της γενετικής επιστήμης. Μιλούσε για το πνευματικό dna, όχι για το βιολογικό). Όμως αυτό που με απασχολεί δεν είναι αν έχω τη μύτη του Περικλή, τ’ αυτιά του Πίνδαρου ή τα μάτια του Αριστοτέλη. Αυτό που με απασχολεί είναι αν η Ευρώπη διηθεί το πνεύμα μου από κούνια, ή αν είναι κάτι που θα πρέπει να το σνιφάρω μετά. Αν θέλω. Θα δούμε, εκκρεμεί το θέμα του Βυζαντίου.

Ο συγγραφέας παραθέτει πνευματικές φιγούρες της Δύσης της εποχής εκείνης που καθρέφτιζαν την οδυνηρή προσέγγιση αρχαιοελληνικής φιλοσοφίας και Χριστιανισμού. Σταματά στον Βοήθιο, που ήταν «ρωμαίος συγκλητικός παλαιού τύπου, Έλλην στη φιλοσοφική του σκέψη και ταυτόχρονα χριστιανός» -ο οποίος, θανατοποινίτης στη Ρώμη του Οστρογότθου βασιλιά Θευδέριχου (Θεοδώριχου), συνθέτει το τελευταίο του έργο σε έμμετρα λατινικά όπου η  Φιλοσοφία έρχεται να τον  παρηγορήσει αποδιώχνοντας της Μούσες της Ποίησης γιατί, όπως γράφει ο Βοήθιος, «δεν  απελευθερώνουν τον νου των ανθρώπων από την  αρρώστια, αλλά τον κάνουν να συνηθίζει σ’ αυτήν». Με τον τρόπο αυτό, ο Βοήθιος ξεκαθαρίζει το αυτονόητο: η φόρμα είναι υποδεέστερη του περιεχομένου. Ο έμμετρος λόγος δεν είναι υποχρεωτικά ποιητικός, μπορεί να είναι φιλοσοφικός. Μετά την εκτέλεση του Βοήθιου το 525, για τρεις αιώνες υπήρξε στη Δύση μια «οδυνηρή σιωπή του πνεύματος», αναπόφευκτη κατά τον συγγραφέα θυσία προκειμένου να φανερωθεί η «αλήθεια της Ευρώπης», δηλαδή η «κοινή μοίρα του Βορρά και του Μεσογειακού Νότου και η δραματική και αναπότρεπτη πορεία προς την αναζήτησή της». Τρεις αιώνες. Φιου.

Ήρθε η ώρα της Ανατολής –Βυζάντιο. Εδώ, τα πράγματα κύλησαν αλλιώς. Εδώ η Νέα Ρώμη δεν  κατακτήθηκε από τους επιδρομείς. Και παρ’ όλο που ο ευρωπαίος άκουγε τη φωνή του Βυζαντίου στις δύσκολες ώρες του μεσαίωνα, μετά την ξέχασε. Κι έτσι το Βυζάντιο δεν κατέστη αποφασιστικός παράγων για τη διαμόρφωση του ευρωπαϊκού πνεύματος. Γιατί την  ξέχασε; Διότι, «δεν μίλησε ελληνικά ένας Βυζαντινός όπως μίλησε ο Δάντης, έλλειψε από το Βυζάντιο ο μέγας ποιητικός λόγος… χρειάσθηκε να περάσουν πολλοί αιώνες για να αναζητήσει την ψυχή του Βυζαντίου και να την ανακαλύψει το ευρωπαϊκό πνεύμα. Την ανακάλυψε, αφού είχε πια το ίδιο αποκρυσταλλωθεί»…

Συνειδητοποιώ ότι σ’ όλη αυτή την αναγνωστική περιπέτεια, θα έχω να παλεύω συνεχώς με τις δικές μου αποκρυσταλλωμένες απόψεις και ιδεοληψίες. Είμαι παιδί του Ιστορικού Υλισμού, πεπεισμένος ότι το καλό το μονοπάτι ξέρει κι άλλο παλικάρι, ότι οι μεγάλες προσωπικότητες χρωματίζουν αλλά δεν αλλάζουν την πορεία της Ιστορίας… ναι αλλά εδώ μιλάμε για την ιστορία του πνεύματος –μήπως εδώ οι προσωπικότητες και το πνεύμα της κάθε μιας είναι αυτοί καθαυτοί οι φορείς της εξέλιξης; Δηλαδή αν δεν υπήρχε ο Δάντης θα υπήρχε κάποιος άλλος στη θέση του που θα έγραφε τα ίδια περίπου έργα; Αν  η κοινωνική ιστορία χαρακτηρίζεται από πολύ μεγάλη αδράνεια -αντίσταση στην  αλλαγή της κινητικής κατάστασης (άρα επιστρέψτε στο παρελθόν και σκοτώστε όσους πασίγνωστους πολιτικούς ηγέτες θέλετε, το σήμερα δεν θα αλλάξει και πάρα πολύ),  μήπως η ιστορία του πνεύματος είναι χαοτική (δηλαδή η δική της εξέλιξη είναι εξαιρετικά ευαίσθητη στην οποιαδήποτε ενδιάμεση αλλαγή); Συνειδητοποιώ ότι ο Π. Κανελλόπουλος δεν υποστηρίζει κάτι τέτοιο. Δεν περιγράφει την ιστορία του ευρωπαϊκού πνεύματος ως μια αλυσίδα σπουδαίων πνευμάτων –απλώς ανασύρει, φωτίζει και διακρίνει αυτούς που θεωρεί ότι συμπυκνώνουν, αναδεικνύουν και παγιώνουν τις υποκείμενες διεργασίες. Αλλά είναι γοητευτικό να προσωποποιείς –φέρνεις το γιγαντιαίο στα μέτρα σου.

Το ότι ο συγγραφέας δεν πέφτει στην παγίδα των προσωπικοτήτων  φαίνεται από το πώς αντιμετωπίζει τον βυζαντινό αυτοκράτορα Ιουλιανό τον Παραβάτη: με ανελέητη συμπάθεια. «Ο Ιουλιανός πρέπει να αισθάνθηκε, στο τέλος, κάποιαν ερημιά γύρω του… Οι αναχρονισμοί δεν δημιουργούν Ιστορία… Η κάθε εποχή έχει τον νόμο της. Όποιος τον παραβαίνει –κι ο Ιουλιανός ήταν μέγας Παραβάτης- φεύγει, χωρίς η δράση  του ν’ αφήνει βαθιά ίχνη στη γη της Ιστορίας».

Ακολούθως ο Π. Κανελλόπουλος καταπιάνεται με του μεγάλους Έλληνες Ιεράρχες (λίγο-πολύ αυτούς που όλοι μας ακούμε ή ακούγαμε από το δημοτικό), για τους οποίους γράφει πως «ένας ηθικά θαυμαστός, αλλά ιστορικά μοιραίος, πνευματικός ασκητισμός… τους εμπόδισε να προχωρήσουν στη σύνθεση» (αρχαίας Ελλάδας και Χριστιανισμού), για να καταλήξει πως «το Βυζάντιο άρχισε τη ζωή του με τον χωρισμό των δρόμων, όχι με τη σύνθεση». Στο τέλος του κεφαλαίου, αφού παραθέσει αρκετά ονόματα για να στηρίξει την εικόνα του χωρισμού και του πνευματικού διχασμού, όπως ο ιστοριογράφος Ζώσιμος, ο νεοπλατωνικός φιλόσοφος Πρόκλος, ο τελευταίος σχολάρχης της Ακαδημίας Πλάτωνος Δαμάσκιος αλλά και «διδάσκαλους του χριστιανικού λόγου που θεώρησαν το ελληνικό πνεύμα σαν κακό πειρασμό», όπως  ο Ιωάννης ο Φιλόπονος και ο ψευδο-Διονύσιος (ο «Αεροπαγίτης»), ο συγγραφέας προσφέρει υπαινικτικά μια ευφυή όσο και απλούστατη ψυχαναλυτική ερμηνεία για τους χριστιανούς αρνητές της αρχαίας Ελλάδας: ο Λατίνος Βοήθιος είχε υπερνικήσει «τον φόβο ότι η αρχαία Ελλάδα ήταν επικίνδυνη για τους χριστιανούς. Όσοι έγραφαν ελληνικά δεν τον είχαν υπερνικήσει»… Όταν χρησιμοποιείς τα όργανα του εχθρού σου, πρέπει να απορρίψεις οτιδήποτε άλλο προέρχεται από αυτόν. «Τα πράγματα μας προδίδουν» έγραψε ο Ζαν Ζενέ στις Δούλες.

3ο ΚΕΦΑΛΑΙΟ: Ο ελληνικός λόγος τον ς΄αιώνα. Αντινομίες στην αφετηρία του βυζαντινού πνεύματος. Ο Προκόπιος, ο Ρωμανός ο Μελωδός και άλλοι. Οι Χρονογράφοι.