Ιστορία του Ευρωπαϊκού Πνεύματος – Κεφάλαιο 3ο

3ο ΚΕΦΑΛΑΙΟ: Ο ελληνικός λόγος τον ς΄αιώνα. Αντινομίες στην αφετηρία του βυζαντινού πνεύματος. Ο Προκόπιος, ο Ρωμανός ο Μελωδός και άλλοι. Οι Χρονογράφοι.

Ο συγγραφέας ξεκινά θαυμάζοντας το Corpus Iuris Civilis, το μέγα νομικό έργο της εποχής του αυτοκράτορα Ιουστινιανού, όπου με τη φροντίδα του «έξοχου νομοδιδάσκαλου» Τριβωνιανού συγκεντρώθηκαν και έλαβαν αυτοκρατορική ισχύ οι «Εισηγήσεις» (βασικές έννοιες και αρχές του Δικαίου), ο «Κώδικας» (προϋπάρχοντα πολιτειακά θεσπίσματα) και οι «Πανδέκτες» (νομολογία) –για πρώτη φορά έχουμε τέτοια εκτεταμένη κωδικοποίηση της νομοθεσίας, που σε μεγάλο βαθμό πηγάζει από τους Ρωμαίους, και η οποία είναι παρούσα ακόμη και σήμερα στα νομικά συστήματα της Ευρώπης (και της Λουιζιάνας). Υποψιάζομαι πάντως ότι δεν το κάνει τόσο για να εκθειάσει το «καταπληκτικό ένστικτο δικαίου των Ρωμαίων», όσο για να μας πει ότι το τέταρτο μέρος του έργου, οι «Νεαρές» (οι νέοι νόμοι), ήταν γραμμένες στα ελληνικά (ενώ τα τρία πρώτα μέρη στα λατινικά) –άρα αυτό το των Ρωμαίων χρειαζόταν και την «ανώτερη διαλεκτική των Ελλήνων», ειδικά στους Πανδέκτες, στη νομολογία, εκεί που ένας νομικός καλείται να συνθέσει, να ιεραρχήσει, να αντιπαραβάλλει νόμους και να καταλήξει σε γνώμη ανά περίπτωση που σταδιακά αποκτά την ισχύ νόμου. Η έκδοση των Νεαρών στην ελληνική γλώσσα, σήμαινε ότι το κράτος είχε γίνει ελληνικό.

Ο ιστορικός Προκόπιος, που παίρνει το χάλκινο μετά τον Θουκυδίδη και τον Πολύβιο, ήταν  αυτός που ιστόρησε την εποχή του Ιουστινιανού, ξεκινώντας ταυτόχρονα την νέα παράδοση της ιστοριογραφίας, την οποία ο συγγραφέας ορθά χαρακτηρίζει  «μιαν από τις σημαντικές μορφές της πνευματικής δημιουργίας», θυμίζοντας ότι το Παρελθόν υπήρξε, αλλά η Ιστορία δημιουργείται και αναδημιουργείται συνεχώς: το Χθες δεν ήρθε ακόμη. Αυτό, το έκανε το Βυζάντιο.

Αλλά ταυτόχρονα, απέστρεψε το πρόσωπό του από δύο άλλα θεμελιώδη πεδία, κάτι που το εξόρισε αποφασιστικά από τον κύκλο των τροφών του ευρωπαϊκού πνεύματος: τη φιλοσοφία και τον ποιητικό λόγο.

Ο Ιουστινιανός κήδεψε την αρχαιοελληνική φιλοσοφία κλείνοντας οριστικά το 529 την Ακαδημία του Πλάτωνα. Ο συγγραφέας θρηνεί: «οι τελευταίοι νεοπλατωνικοί φιλόσοφοι… ζήτησαν καταφύγιο στον βασιλιά των Περσών. Όταν απογοητεύθηκαν και από τον Χοσρόη, πήγαν στην έρημο και ο λόγος τους χάθηκε πια, όπως χάθηκαν και τα ίχνη των βημάτων τους μες στην απέραντη έρημο»… Αυτός ήταν ο τελευταίος κρίκος στην αδιάσπαστη ανθρώπινη αλυσίδα της αρχαιοελληνικής φιλοσοφίας.

Οι ιδέες επανήλθαν, αυτό είναι το προνόμιό τους. Επανήλθαν στη Δύση μέσω λατινικών μεταφράσεων των αραβικών μεταφράσεων των αρχαίων που είχαν κάνει οι Άραβες.  Αλλά το Βυζάντιο αρνήθηκε τη φιλοσοφία –ίσως ένιωθε ότι, αν η ελληνική γλώσσα ήταν ένα ισχυρό εργαλείο, η φιλοσοφία ήταν εξαιρετικά επικίνδυνη παρουσία όταν ακόμη η νέα θρησκεία καταστάλαζε θέλοντας να επιβάλλει τον δικό της οφθαλμό για το πώς θα έβλεπαν οι άνθρωποι τον κόσμο. Με άλλα λόγια, υπέταξε τη φιλοσοφία στη θεολογία.

Όμως, αυτοί οι Τελευταίοι, να πεθαίνουν ένας-ένας σε κρύπτες στην έρημο γνωρίζοντας ότι είναι οι τελευταίοι, φορείς και δέσμιοι μιας πνευματικότητας που δεν συμπάθησε ποτέ τον παρηγορητικό λόγο, πνευματικά μόνοι, ψυχικά αδύναμοι, κοινωνικά ηττημένοι… δεν έγινε έτσι στην πραγματικότητα –οι φυγάδες της Ακαδημίας επέστρεψαν στη Βυζαντινή αυτοκρατορία και έσβησαν στην Αλεξάνδρεια, γράφοντας ακατάπαυστα σε παπύρους ό,τι ο Χριστιανισμός έσβηνε από την ζωή γύρω τους… αλλά η σκηνή στην έρημο είναι πιο εντυπωσιακή για σενάριο ταινίας.

Το Βυζάντιο έχασε και την Ποίηση –διότι οι πνευματικοί του άνθρωποι «παραμέρισαν υπεροπτικά την ‘κοινή’ διάλεκτο των  Ευαγγελίων, θεώρησαν  κατώτερη από τον εαυτό τους και αυτή την  ‘κοινή’ του Πολύβιου και προσπάθησαν να δώσουν στα διανοήματά τους τα αρχαιοπρεπέστερα γλωσσικά ενδύματα». Έτσι όμως δεν γράφεις σπουδαία ποίηση –η ποίηση δεν είναι για δημόσιες τελετές, η ποίηση είναι για τις εντελώς προσωπικές, εξομολογητικές, εφιαλτικές στιγμές, στις οποίες κανένας άνθρωπος δεν μιλά  κάποια γλώσσα που διδάχτηκε ή σκέφτηκε – όλοι οι άνθρωποι μιλάνε τότε στη γλώσσα που τους συντροφεύει στην επικοινωνία τους, όχι στα πνευματικά τους κατασκευάσματα.

Ο συγγραφέας μετά περνά στη μουσική, και στον Ρωμανό τον Μελωδό, για τον οποίο δηλώνει απερίφραστα ότι ήταν «η  πρώτη μεγάλη, χωρίς άλλο η μεγαλύτερη, φωνή υμνογράφου της Εκκλησίας», συνδέοντάς τον με τα προηγούμενα μιας και τα κείμενα του Ρωμανού πλησίαζαν στην καθομιλουμένη της εποχής του. Επιστρέφει στην ιστοριογραφία και στο «ανεξήγητο» κατά τον ίδιο φρένο στην εξέλιξή της μετά τον Προκόπιο και τους δυο-τρεις συνεχιστές του, για «παραπάνω από τρεις αιώνες». Πάλι οι τρεις αιώνες. Στην Ανατολή. Που συμπίπτουν περίπου με τους τρεις αιώνες σιωπής της Δύσης, μετά τον Βοήθιο. Τι συνέβη στο zeitgeist της λευκής φυλής από τα μέσα του 6^ου μέχρι τα μέσα του 9^ου αιώνα; Ναι, για τη Δύση είναι ο πρώιμος Μεσαίωνας, αλλά γιατί συνέβη και στις δύο γεωπολιτικές περιοχές; Η μία ήταν κατακερματισμένη, η άλλη αυτοκρατορία. Κι άλλος ανοιχτός λογαριασμός. Όσον αφορά την ιστοριογραφία, ε, εμείς θα πρέπει να συμβιβαστούμε με τα όσα έχουν να μας προσφέρουν οι Χρονογράφοι. «Υπάρχουν ολόκληρες εποχές που δεν θα τις ξέραμε –ή δεν θα τις ξέραμε καλά– χωρίς το φως του καντηλιού, το τρεμουλιαστό και αδύνατο, που έριξαν πάνω τους οι χρονογράφοι». Το κεφάλαιο άνοιξε με το αυτοκρατορικό νομικό έργο του Ιουστινιανού, πέρασε από το κώμα της αρχαιοελληνικής φιλοσοφίας, και κατέληξε σ’ ένα τρεμουλιαστό κι αδύνατο φως καντηλιού… και λέμε ότι τα παλιά τα χρόνια η ζωή ήταν πιο στατική από τη σημερινή;

4ο ΚΕΦΑΛΑΙΟ: Το Βυζάντιο από τον Ζ’ ως τον Θ’ αιώνα. Ιωάννης ο Δαμασκηνός. Εικονομάχοι και εικονολάτρες. Θεοφάνης ο Ομολογητής.