Ιστορία του Ευρωπαϊκού Πνεύματος – Κεφάλαιο 4ο

4ο ΚΕΦΑΛΑΙΟ: Το Βυζάντιο από τον Ζ’ ως τον Θ’ αιώνα. Ιωάννης ο Δαμασκηνός. Εικονομάχοι και εικονολάτρες. Θεοφάνης ο Ομολογητής.

Σ’ αυτό το κεφάλαιο κλείνουν οι προηγούμενοι ανοιχτοί λογαριασμοί: η κύρια συνεισφορά του Βυζαντίου στο ευρωπαϊκό πνεύμα ήταν ότι προστάτευσε τον γεωπολιτικό του χώρο από την εξάπλωση των Αράβων, επιτρέποντάς του να εξελιχθεί όπως εξελίχθηκε. Ο Π. Κανελλόπουλος δεν υποτιμά τον Αραβικό πολιτισμό, ούτε αποκαλύπτει κάποια απέχθεια προς τον μωαμεθανισμό: απλώς δηλώνει ότι η Ευρώπη θα ήταν κάτι ριζικά διαφορετικό αν οι Άραβες είχαν κατορθώσει να εισβάλλουν σε αυτήν από τα νοτιοανατολικά της σύνορα –μάλιστα θεωρεί, όπως και αρκετοί ιστορικοί, πιο σημαντική την αντίσταση του Βυζαντίου από τη Μάχη του Πουατιέ όπου ο Κάρολος Μαρτέλ σταμάτησε τους Άραβες από το να προχωρήσουν βορειότερα από την Ιβηρική χερσόνησο, την ίδια  περίπου περίοδο. Αυτό ήταν λοιπόν: το Βυζάντιο στάθηκε ο Ακρίτας της Ευρώπης.

Αλλά και η πνευματική σιωπή στο Βυζάντιο εξηγείται: ήταν η περίοδος της Εικονομαχίας. Ανεβάζω στροφές: πάντα συμπαθούσα τους εικονομάχους, επί της αρχής. Ο συγγραφέας μας θυμίζει ότι η Εικονομαχία ήταν αυτή που ήταν διότι είχε την αυτοκρατορική υποστήριξη. Συνθέτει δυο ερμηνευτικές για την Εικονομαχία, του Κωνσταντίνου Παπαρρηγόπουλου που βλέπει σε αυτήν μια προσπάθεια να μην υποδουλωθεί πνευματικά το Βυζάντιο στον κλήρο και στην γεμάτη προλήψεις αμάθεια που εξαπλωνόταν με ειδεχθή σημάδια ειδωλολατρίας από τους ανθρώπους της εκκλησίας. Αλλά και του Φραντς Νταίλγκερ (ναζί ο τύπος, αλλά καλός επιστήμων), που διακρίνει στην Εικονομαχία επιρροές από την «σκοτεινή» Ασία όπου επικρατεί «το  απόλυτο χάσμα ανάμεσα στην ανθρώπινη όραση και στο πρόσωπο του Θεού». Ο συγγραφέας υπονοεί ότι πολλά έργα του πνεύματος της περιόδου καταστράφηκαν από τους εικονολάτρες, όταν τελικά επεκράτησαν στην επική αυτή διαμάχη που ξεπέρασε τον αιώνα. Κατανοεί τους εικονομάχους, αλλά και πάλι συντάσσεται με το φως, με τη διάκριση: στη Ευρώπη, τον Θεό τον διακρίνουμε. Βλέπω δύο μάτια, μία μύτη, δύο αυτιά… Κατά τον συγγραφέα, αν η δυτική Ευρώπη δεν γνώρισε την εικονομαχία, αυτό οφείλεται στον Πάπα Γρηγόριο Α’ (τον Μέγα) ο οποίος καταφέρθηκε έγκαιρα και αυστηρά ενάντια τόσο στην εξάλειψη των εικόνων όσο και στην παγανιστική λατρεία τους. Πολύ ισορροπημένο, ιδανικό, «έμπλεο μέτρου» δεν ακούγεται αυτό;

Συμφωνώ με την ανάλυση και με την άποψη ότι ο ανεικονισμός δεν ταιριάζει στο ευρωπαϊκό πνεύμα –πώς αλλιώς θα οδηγούμαστε στη σημερινή Κοινωνία του Θεάματος, τον Γκυ Ντεμπόρ μου μέσα; Αλλά εξακολουθώ να είμαι με τους εικονομάχους,  αν και τα παράθυρα και τα έπιπλα του σπιτιού μου είναι φτιαγμένα από τίμιο ξύλο (τα δικά σας είναι από άτιμο), και φυσικά δεν παραλείπω να αφήνω χρυσά ρολόγια αλλά και γερμανικά ομόλογα σε όλες τις θαυματουργές, κλαίουσες, ρουθουνίζουσες και αφρίζουσες ιερές εικόνες του χριστιανισμού.

Μια πνευματική φιγούρα που ξεχωρίζει την  περίοδο αυτή είναι ο Μάξιμος ο Ομολογητής που επηρέασε σημαντικά την εξέλιξη της θεολογικής σκέψης. Κατά τα άλλα, κάτι ποιητές, λίγα χρονικά, τίποτε το εντυπωσιακό –εκτός βέβαια από τον Ακάθιστο Ύμνο, και ιδιαίτερα το αβέβαιου συνθέτη επιγραμματικό κοντάκιο «Τη Υπερμάχω Στρατηγώ τα Νικητήρια», το οποίο μας έχει συντροφεύσει μέχρι τις μέρες μας (π.χ. το ακούτε χωρίς να το ξέρετε στη Συννεφιασμένη Κυριακή του Β. Τσιτσάνη). Να και ο άλλος μεγάλος υμνογράφος, ο Ιωάννης ο Δαμασκηνός, από τον οποίο έχουμε τους ύμνους του  Πάσχα, αλλά και το πρώτο βυζαντινό αφήγημα –«μυθιστόρημα» υπό κάποιαν έννοια–, το «Βαρλαάμ και Ιωάσαφ», προσαρμογή στα ελληνικά του ινδικού βουδιστικού  πρωτοτύπου. Κλείνοντας το κεφάλαιο, ο συγγραφέας τονίζει τη συνεισφορά του Θεοφάνη του Ομολογητή, διότι αν και χρονογράφος, «εγγίζει -με τα κριτήρια που χρησιμοποιεί στην επιλογή του υλικού του- τα όρια της γνήσιας ιστοριογραφίας».

Στις πρώτες  εκδόσεις του έργου του Π. Κανελλόπουλου, η αναφορά στο Βυζάντιο ήταν πολύ μικρή. Αλλά στην έκδοση του 1966, η αναφορά πολλαπλασιάστηκε (επί 26), ίσως γιατί ο συγγραφέας ένιωσε ότι, αν άφησε δικαιολογημένα εκτός την αρχαία Ελλάδα, έπρεπε να καταγράψει, έστω και αντιστικτικά, τις περιπέτειες του πνεύματος στην μακροβιότερη αυτοκρατορία του κόσμου. Κι έχουμε δρόμο ακόμη μέχρι να καταλήξουμε στην Κόκκινη Μηλιά.

5ο ΚΕΦΑΛΑΙΟ: Φώτιος και Αρέθας: Αναγέννηση χωρίς ποίηση. Η απόμερη μορφή και η ποίηση  του Συμεών του Νέου Θεολόγου. Το έπος «Διγενής Ακρίτας».